'C5+1': Format nähili başlady we ABŞ bilen Merkezi Aziýanyň arasyndaky gatnaşyklar nähili ösdi

2015-nji ýylyň güýzünde ABŞ-nyň Döwlet sekretary Jon Kerri sebitdäki bäş ýurduň hemmesine sapar edip, Waşington bilen Merkezi Aziýanyň paýtagtlarynyň arasynda täze dialog formatyny başlady.Özbegistanda prezident Yslam Karimow Kerri bilen uçaryň basgançagynda şahsy duşuşdy. SSSR-iň dargamagyndan öň häkimiýete gelen Karimow ýurdy çärýek asyrdan gowrak dolandyrdy (ol 2016-njy ýylda aradan çykdy). Ol awtoritar dolandyryş usuly we pikir alyşmalary basyp ýatyrmagy üçin tankyt edildi.ABŞ-nyň Özbegistandaky we Gazagystandaky öňki ilçisi Jorj Krol öz ýatlamalarynda Karimowyň Özbegistany daşarky syýasy we ykdysady güýçlerden üzňeleşdirmäge synanyşandygyny; dünýä bilen diplomatik gatnaşyklaryny saklasa-da, ýurduň uzak wagtlap ýapyk galandygyny ýazdy.

Kerri 2013-nji ýylda Döwlet sekretary hökmünde ilkinji gezek jemgyýetçilik öňünde eden çykyşynda "Gyrzahstan" diýen ýurdy agzady. Ol, ähtimal, Gyrgyzystany göz öňünde tutandyr. Bu utanç ýyllarboýy ýatda galdy.2015-nji ýylda Merkezi Aziýa sebitine eden saparynyň dowamynda ol bäş döwletiň liderleri bilen duşuşyklary geçirdi.

Kerri Gazagystanda prezident Nursultan Nazarbaýew bilen duşuşdy.Özbegistanda bolşy ýaly ýurduň ilkinji prezidenti sowet partiýa nomenklaturasyndan geldi. Şeýle-de bolsa, Nazarbaýew goňşy ýurduň liderinden tapawutlylykda, nebit baýlygyny Günbatar kompaniýalaryna açdy we Gazagystanyň progressiw we maýadarlara dostlukly keşbini döretmäge synanyşdy diýip, Nazarbaýew we Karimow bilen gürleşen amerikan diplomaty Jorj Krol ýatlamalarynda aýdýar.

Merkezi Aziýanyň iň demirgazyk paýtagty Astana Kerrini sowuk howa we güýçli ýel bilen garşylady. Noýabr aýynyň başynda bu giňişliklerde gar ýagmagy we tupan turmagy seýrek däl. Habar agentlikleriniň arhiwlerinde Kerriniň Gazagystana sapary mahalynda baryp gören metjidiň daşynda palto geýip düşen suratlary bar.

Kerri 2006-njy ýylda ilkinji prezident Saparmyrat Nyýazowyň aradan çykmagyndan soň wezipä geçen prezident Gurbanguly Berdimuhamedow bilen gepleşik geçirdi.Berdimuhamedow öňki prezidentden galan şahsyýet kultuny gowşatdy, ýöne öz kultuny döretdi: "Türkmenbaşy" (Ähli türkmenleriň atasy) "Arkadag" (Goragçy) bilen çalşyryldy. 2022-nji ýylda Gurbanguly Berdimuhamedow prezidentlik wezipesini ogly Serdara geçirdi.

Kerri Gyrgyzystanda Merkezi Aziýada Amerikan Uniwersitetiniň täze kampusynyň açylyş dabarasyna gatnaşdy.2013-nji ýylda bu ýurt barada gürrüň eden Kerri "Gyrgyzystan" barada aýdylanda adyny ýalňyş aýtdy. Ol: "Mert amerikan işgärleri planetanyň iň howply ýerlerinde işleýärler. Olar Nigeriýada korrupsiýa garşy göreşýärler. Olar Birmada kanunyň hökmürowanlygyny ornaşdyrýarlar. Olar Gyrgyzystanda we Gruziýada demokratik özgerişlikleri goldaýarlar, biziň tejribämizde, ýurduň demokratiýa geçmegi üçin köp wagt gerek" diýdi.Şol wagt Gyrgyzystan garaşsyzlykdan bäri ikinji rewolýusiýasyny başdan geçirýärdi. Onuň lideri Almazbek Atambaýew rewolýusiýa we häkimiýeti ele geçirmek arkaly däl-de, häkimiýeti öňki prezident Roza Otunbaýyewadan saýlawlar arkaly alan ilkinji lider boldy.

Täjigistanda Kerrini aeroportda ýurduň Daşary işler ministrliginiň wekilleri garşyladylar. Döwlet sekretary soňra prezident Emomali Rahmon (häzirki wagtda ýurdy dolandyrýar) bilen gepleşik geçirdi."Biz Owganystandaky we serhetdäki howpsuzlyk, şeýle hem neşe serişdeleriniň bikanun dolanyşygyna we terrorçylyga garşy göreş barada ikimiz hem çuňňur alada edýäris" diýip, döwlet sekretary Duşenbede aýtdy.

Kerriniň sebite sapary Merkezi Aziýa ýurtlary tarapyndan ABŞ-nyň uzak möhletli gatnaşyklary we özara peýdaly hyzmatdaşlygy ösdürmäge hem-de pugtalandyrmaga artýan gyzyklanmasynyň subutnamasy hökmünde kabul edildi.Bu "C5+1" platformasynyň başlangyjyny alamatlandyrdy. Daşary işler ministrleriniň derejesindäki duşuşyklar yzygiderli boldy we hyzmatdaşlygy ara alyp maslahatlaşmak üçin platforma bolup hyzmat etdi. (Suratda: ABŞ-nyň Döwlet sekretary Antoni Blinken we Merkezi Aziýanyň daşary işler ministrleri, 2023)

Ilkinji "C5+1" sammiti 2023-nji ýylda Nýu-Ýorkda geçirildi. ABŞ-nyň prezidenti Jo Baýden BMG-niň Baş Assambleýasynyň çäklerinde Merkezi Aziýa döwletleriniň liderleri bilen gepleşik geçirdi.Gazagystana onuň ikinji prezidenti, karýera diplomaty we öňki prezident Nazarbaýewiň şägirdi Kasymžomart Tokaýew wekilçilik etdi. Nazarbaýew 2019-njy ýylda wezipesinden çekilip, ganly ýanwar wakalaryndan soň kölegä çekildi. Gyrgyzystana ýurduň üçünji rewolýusiýasynyň tolkunynda häkimiýete gelen Sadyr Japarow wekilçilik etdi. Özbegistana Karimowyň ölüminden soň wezipä geçen we ýurdy dünýä açan ikinji prezident Şawkat Mirziýoýew wekilçilik etdi. Türkmenistan öz kakasynyň ornuna prezident bolan Serdar Berdimuhamedow wekilçilik etdi. Emomali Rahmon 1994-nji ýyldan bäri Täjigistany dolandyrýar.

2025-nji ýylda Donald Tramp Ak Tama gaýdyp geleninden soň, şu ýyl Nýu-Ýorkda geçirilen BMG-niň Baş Assambleýasynyň çäklerinde Özbegistanyň prezidenti Şawkat Mirziýoýew bilen gysga gepleşik geçirdi.Bir aýdan soň, Tramp Gazagystanyň, Gyrgyzystanyň, Täjigistanyň, Türkmenistanyň we Özbegistanyň liderlerine Waşingtona çakylyk iberdi we olar kabul edildi.Bilermenler sammitiň gün tertibinde Merkezi Aziýada bol bolan mineral baýlyklara, esasanam seýrek ýer metallaryna üns beriljekdigini çaklaýarlar.